حلم (قرآن)حِلْم، فضیلتی اخلاقی در قرآن و حدیث و متون اخلاقی می‌باشد، در قرآن کریم ، واژه حلم به‌کار نرفته، اما از مشتقات آن، حلیم ، پانزده بار آمده است. ۱ - معنای حلمحلم به معنای نگهداری نفس و طبع از هیجان غضب است، و به معنای عقل نیز آمده است. تفسیر آن به عقل، در حقیقت از این جهت است که مسبب عقل و از دستاوردهای آن است؛ و از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی می‌شود گاه به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته، و گر نه معنی حقیقی حلم همان است که در اول گفته شد. در این مدخل از واژه «حلم» استفاده شده است. حلم - به صدای زیر حاء - به معنای حوصله ، ضد کم تحملی است، چون حوصله عبارت از ضبط نفس و کنترل طبع است از اینکه دچار هیجان غضب شود، و در عقوبت طرف عجله کند، و این خود ناشی از استقامت فکر است. به اعتقاد امام خمینی صفت حلم، از صفات پسندیده انسانی است که در قرآن و روایات بسیار ستایش شده است. ایشان همانند برخی اهل اخلاق، حلم را صفتی نفسانی می‌داند که از شعب اعتدال در قوه غضب است. این صفت، کنترل نفس را در ناملایمات و اموری که با نفس سازگاری ندارد به دست می‌گیرد و آرامش و طمانینه‌ای است که با آن شخص از اعتدال بیرون نمی‌رود. [۴]
خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶۷-۳۶۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
امام خمینی فضیلت حلم را از صفات کمال و از نظر عقلی، معلوم و ثابت دانسته است. البته ایشان حلم را در مواردی که به اقدام و شدت نیاز است، مانند ظلم ظالمان و فساد در جامعه در جایی که باید امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کرد، همچنین در جهاد و مبارزه، امری ناپسند و از صفات رذیله و نابهنجار می‌شمارد که در حقیقت این همان صفت خمودی است. در برخی روایات، صفت «سفه» به معنای سبک مغزی و جهالت است که در برابر حلم قرار گرفته است. امام خمینی، این بیان از روایت را، موافق اعتبار و ریشه لغوی آن می‌داند؛ زیرا کسی که بر حفظ قوه غضبیه قدرت و بردباری ندارد، دارای سبک مغزی و جهالت است. ایشان آثار حلم را حصول وقار در انسان می‌داند و معتقد است درصورتی‌که قوه غضب، بر پایه عقل و شریعت تربیت شود موجب سعادت انسان می‌شود. [۸]
خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۱-۳۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
به اعتقاد امام خمینی اگر کسی برای مدت زیاد حلم و بردباری کند کم‌کم برای نفس ملکه و عادی می‌شود. به اعتقاد ایشان، حلم از امور فطری و از جنود عقل و رحمانی است برخلاف سفه که از جنود ابلیس و جهل می‌باشد. به اعتقاد وی، حلم از صفاتی است که سبب می‌شود انسان دارای اطمینان و سکون گردد و با اعتدال قوای خود سمت‌وسوی ارتقای اخلاقی پیدا کند. [۱۰]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - پانویس۳ - منبع• فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حلم». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |